سومین پیش نشست همایش ملی انقلاب اسلامی و الهیات کاربردی، با عنوان: «هستان شناسی نوین، از فلسفه تا هوش مصنوعی»؛ روز دوشنبه مورخ 11 تیرماه 1403 از ساعت 9 الی 11 صبح، به همت دفتر همکاری حوزه و دانشگاه پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد و با همکاری دانشکده الهیات دانشگاه تهران، در راستای اجرای محور چهارم از محورهای مصوب همایش (که عبارت است از: الهیات کاربردی و فناوری‌های نوین؛ و الهیات کاربردی و توسعه علم و فناوری)، با حضور حقیقی و برخطِّ جمعی از فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی، و سخنرانی آقایان: دکتر محسن کاهانی (عضو هیئت علمی و استاد گروه مهندسی کامپیوتر دانشگاه فردوسی مشهد)، حجه‌الاسلام هادی پوربدخشان (پژوهشگر هستان شناسی نوین)، دکتر امید میلانی فرد (سرپرست مرکز پشتیبانی و امنیت فناوری اطلاعات و ارتباطات دانشگاه فردوسی مشهد) و حجه‌الاسلام دکتر علی نعمتی (دبیر نشست و استادیار پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی)، در محل سالن شورای پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی برگزار گردید.

آقای حجه‌الاسلام‌ دکتر نعمتی، با اشاره به تعامل علم و دین، و اینکه دین در عرصه‌های علمی و فرضیه‌ها و پژوهش‌های علوم پایه و سایر حوزه‌های علوم کاربرد دارد، و علم نیز به توسعه دانش دینی و علوم انسانی کمک می‌کند؛ عرصه تکنولوژی و هوش مصنوعی را ابزاری برای بهره ‌برداری‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، و توسعه علوم انسانی و خدمت به بشریت دانست که می‌تواند در امتداد ارزش‌های دینی و در قلمرو علوم انسانی اسلامی باشد. وی بحث هستان‌شناسی یا هستان‌نگاری را از عرصه‌های نو و جدیدی دانست که در فضای توسعه هوش مصنوعی سهم مناسبی را به خود اختصاص نداده است و آنقدر که نگاه‌ها در جنبه‌های کمّی و فنّی مباحث هوش مصنوعی هست، در عرصه‌های متنایی و زیر‌ساختی هوش مصنوعی که به لایه‌های فلسفی و زبان شناسی برخورد می‌کند به اندازه کافی توجه نشده است.

آقای دکتر کاهانی، آنتولوژی یا هستان‌شناسی و هستان‌‌نگاری را مشتق از کلمه یونانی دانست که در واقع به بحث هستی و فلسفه وجود برمی‌گردد و در مورد چستی و چرایی موجودات صحبت می‌کند و به دنبال آن است که ما درک کنیم و بتوانیم دسته‌بندی یا رده‌بندی کنیم موجودات و اشیایی را که در واقع وجود دارند. ایشان، هدف و امتداد بحث‌های آنتولوژی را دستیابی به شیوه و روشی دانست که بتوان منطق را در نگهداریِ اطلاعات همزمان با داده‌ها نگهداری کرد و در ادامه مفاهیمی که در علوم مرتبط با کامپیوتر رخ داد و بحث شیء‌گرایی و اینکه یک شیء را فقط با ویژگی‌هایش نشناسیم و با رفتارش هم بشناسیم، و ارتباط‌هایی که در اشیاء وجود دارند و بلکه قواعدی را که با آن مرتبط هستند بشناسیم؛ و اینکه مفهوم آنتولوژی رشد کرد و در واقع به یک روشی برای نمایش ویژگی‌های حوزه یک موضوع خاص تبدیل شد که از شناخت یک زمینه خاص و ویژگی و ارتباطات آن بحث می‌کند و در واقع اطلاعات را سامان‌دهی می‌کند. ایشان، در تشریح سخنان خود اظهار داشت که: اگر ما در یک فرهنگ لغت، علاوه بر معنی و تعاریفش، ساختارش را اضافه کنیم یعنی بگوییم این مفهوم زیرمجموعه آن مفهوم است، و از روش اصطلاحاً تکسنومی یا ساختار سلسه مراتبی استفاده کنیم و سپس در این مجموعه تعاریف و ارتباطات که ساختار درختی دارند، روابط و محدودیت‌ها و قیود را هم اضافه نماییم آن موقع می‌شود آنتولوژی. بنابراین آنتولوژی یک لایه بالاتری از تکسونومی ارتباطات است، و در واقع فقط ارتباط جزء با کل، یا به نوعی ارتباط والد و فرزند نیست بلکه هر نوع ارتباطی می‌تواند داشته باشد و محدودیت‌ها و قواعد قابل تعریف هستند. حالا اگر به این آنتولوژی که در واقع یک جور شمای کار است نمونه‌ها را اضافه کنیم آنگاه پایگاه دانش و گراف دانش حاصل می‌شود که همه اینها درون آن می‌باشند؛ و این یک تعریف کلی از مفاهیم بحث امروز ماست. مثلاً اگر یک فرهنگ لغتی که معانی درون آن به صورت صریح و بیانگر و خوش تعریف هستند یعنی آنقدر خوب همه چیز را قابلت بیان می‌دهد و صریح و دقیق معنا می‌کند که شما می‌توانید یک تفسیری از آن توسط ماشین داشته باشید؛ و طبیعتاً کاربردهای مختلفی در این زمینه هست مثلاً در بحث قرآن و منابعش می‌توان آنتولوژی‌های خوبی انجام داد که پژوهشگران، ارتباط و درک عمیق‌تری از آن داشته باشند.

آقای حجه‌الاسلام پوربدخشان، هستی‌شناسی را از کهن‌ترین بحث‌هایی دانست که بشر به آن پرداخته است و از قبل از ارسطو نیز فلاسفه‌ای در یونان این بحث را آغاز کرده بودند که البته ارسطو اولین فردی بود که آثار ماندگاری در این خصوص و ارتباط آن با دانش فلسفه و منطق از او برجا مانده است که توسط شاگردانش تألیف شده است و براساس آنچه در کتاب ارسطو آمده آنتولوژی صرفاً محدود به هستی‌شناسی معنی نمی‌شود و به بررسی رده‌های وجود نیز می‌پردازد و بیش از آنکه به دنبال شناخت وجود و هستی باشد به دنبال شناخت موجودات و روابط و ویژگی‌های آنهاست. ایشان با اشاره به اینکه آنتولوژی به معنای شناخت هستی معنای دقیقی نیست و در حقیقت به شناخت موجودات اشاره نشده است؛ خاطر نشان کرد که در فارسی کلمه هستان به معنی موجودات بکار می‌رود و شاید مستندترین کاربردش در زبان و ادبیات فارسی آن شعر مشهور مولاناست در دیوان شمس که می‌ گوید: اندک اندک این جهان هست و نیست، نیستان رفتند و هستان می‌رسند؛ یعنی ناموجودات رفتند و موجودات می‌رسند، و پس هستان‌شناسی برای شناخت موجودات است. ایشان، با توجه به بحث رده‌های وجود در کتاب منطق ارسطو، امتداد این بحث را تا هزاران سال بعد در فلسفه مشاهیر که پیروان ارسطو بودند می‌داند که به معقولات در عربی ترجمه شده و بعد وارد فلسفه اسلامی ‌شده و همچنان یکی از مباحث مهم و معتبر فلسفه اسلامی است. ایشان، با اشاره به اینکه بحث معقولات که ارسطو مطرح می‌کند جزء اولین دانش‌های مدون بشر است و علیرغم آنکه در فلسفه غرب تغییراتی داشته اما در فلسفه ما همچنان به همان شکل و شمایلی که ارسطو مطرح کرده باقی ‌مانده‌است و ابن‌سینا و ملاصدرا و دیگر فلاسفه بزرگ ما تقریباً همان دیدگاه‌های ارسطو را می‌پذیرند و با توضیحات اضافه‌ای آن را ادامه می‌دهند؛ بحث هستان‌شناسی را نقطه آغاز دانش بشر معرفی نمود که عبارت است از موجوداتی که در اطراف ما هستند و این پایه اساس همه چیز هست. موجوداتی که می‌بینیم که یک توصیف بسیط عام هستند شامل همه چیز که البته مثل هم نیستند و ویژگی‌هایی دارند و شکل و اندازه و ابعاد و رنگ دارند و هر کدام کیفیتی دارند و این ویژگی‌ها می‌شود عنصر دومی که با آن مواجه می‌شویم؛ و در سومین مرحله مواجه می‌شویم با این‌که اینها ثابت نیستند و تغییر و حرکت می‌کنند و بوجود می‌آیند و نابود می‌شوند و دمایشان تغییر می‌کند و رنگ و حالت می‌پذیرند. این سه‌گانه اصلی ادراک بشر است و آن چیزی است که در زبان‌های مصنوعی خصوصاً زبان برنامه‌نویسی شیءگرا آن را به صراحت می‌بینیم که هریک از اشیاء ویژگی‌هایی دارند و با تغییر و شیوه‌ها و رویدادها مواجهیم که اتفاقاً ارسطو هم در مباحث خودش لحاظ کرده یعنی ارسطو تغییر را در دو قسمت فعل و انفعال می‌یابد و مطرح می‌کند که تغییراتی که خود شیء انجام می‌دهد یا تغییراتی که بر آن انجام می‌شود؛ فلذا تمام مفاهیم بشری می‌توانند بر این سه‌گانه بنا شوند. امّا مورد چهارم، ارتباط بین موجودات است و همچنین مفهوم پنجم یعنی تعدد که در اثر این ارتباط بوجود می‌آید که گروه و مجموعه را بوجود می‌آورد که خود از مفاهیم بنیادی است که بشر درک می‌کند، و این تعدد که خودش می تواند تکرار شود اندازه کمی و زیادی دارد یعنی گروه‌ها می‌توانند کوچک یا زیاد باشند و... . این سه‌گانه دوم هم سه‌گانه اصلی هستند یعنی سه گانه جدایی و ارتباط، وحدت و تعدد، کمی یا زیادی یا اندازه. مجموعه این شش مفهوم که بنیادترین مفاهیم ادراک بشر هستند هر مفهوم دیگری را می‌شود به آنها برگرداند. امّا آنچه ارسطو به عنوان معقولات می‌گوید: زمان و مکان، احاطه مالکیت جسمی بر جسم دیگر مثل احاطه مالک بر ملک، وضعیت شیء مثل اینکه انسان در حالت نشسته است یا در حالت ایستاده را نیز به عنوان معقولات در نظر می‌گیرد. این مفاهیم آنتولوژی در همان معنای کهن فلسفه اسلامی بود که وقتی ما وارد دانش اطلاعات شدیم و آنتولوژی توسعه یافت و ده‌ها هزار مفهوم به آن اضافه شد، نامِ آپر‌ آنتولوژی یعنی آنتولوژی سطح بالا را بر خود گرفت. علامه طباطبایی از پنجاه مفهوم در بحث معقولات سخن می‌گوید و برخی فلاسفه غرب از بیش از هزار مفهوم؛ و امروزه هستان‌شناسی مفهوم‌های متفاوتی میان فلاسفه دارد. در دانش امروزی ما دوباره به این بحث‌ها نیاز داریم و یک بحث بنیادی است که به شکل بسیار شگفت‌انگیزی در حوزه‌های مختلف دانشی مورد استقبال واقع می‌شود.

آقای دکتر میلانی‌فر، با اشاره به تجربه خود درخصوص ایجاد یک مدل مرجع داده برپایه آنتولوژی برای حوزه آموزش عالی کشور، بیان داشت که ما در حوزه فناوری اطلاعات، از بحث هستان‌شناسی در مفهوم عام و فلسفیش می‌رسیم به اینکه بتوانیم یک حوزه دانشی بشر را مدل کنیم و مزایای زیادی را استحصال کنیم. وی با بیان اینکه در ساخت هستان‌نگارها دو رویکرد کلی سنتی دستی یا نیمه خودکار، و شیوه خودکار و استفاده از تکنولوژی و نرم‌افزار و هوش مصنوعی وجود دارد؛ شیوه سنتی را در تامین محتوا و مفاهیم و ارزیابی‌ها نیازمند استمداد از انسان‌های خبره در آن حوزه تخصصی دانست به‌خصوص به‌خاطر آن ویژگی آنتولوژی که مفهوم اشتراکی دارد باید تجمیع نظرات خبرگان موضوع را داشته باشیم و همه روی آن اتفاق نظر داشته باشند؛ اما در رویکرد دیگر می‌توانیم از روش‌های زبان‌شناختی یا آماری استفاده کنیم یا رویکرد تلفیقی داشته باشیم. مثلاً در رویکرد زبان‌شناختی از بحث‌های واژه‌سازی و ریشه‌یابی لغات و مفهوم در جمله و پاراگراف می‌توانیم از هوش مصنوعی استفاده کنیم و درنهایت به یک مفهوم‌سازی برسیم، و همچنین با استفاده ازتکنیک‌های آماری می‌توان از فروانی واژگان به اهمیت آنها توجه کرد. وی با بیان اینکه اولین گام، شناسایی منابع دانش است اظهار داشت: وقتی که ما می‌خواهیم وارد یک حوزه دانشی شویم و آن را مدل کنیم، اولین گام شناسایی منابع دانش هست که خبرگان موضوع هستند و مستندات ساخت‌یافته و غیر ساخت‌یافته. غیر ساخت‌یافته‌ها می‌توانند کتاب‌ها و حتی عکس و فیلم و غیره باشند و ساخت‌یافته‌ها پایگاه‌ داده‌های آن حوزه دانش هستند. شناسایی منابع دانش کار پیچیده‌ای است و جای کار زیاد دارد و من پیشنهادهایی را در این‌باره دارم که مثلاً فرض کنید شما می‌خواهید یک آنتولوژی در آموزش عالی کشور داشته باشید، و در دنیا کارهایی انجام شده و در ایران کار خاصی انجام نشده باشد، یک مقوله این است که شما چطوری بتوانید یک آنتولوژی را پیدا کنید و بحث بعدی ادغام آنتولوژی‌ها و مفاهیم اضافه شده به آن و بحث آپر آنتولوژی است و اینکه تلفیق این‌ها و به اجماع رسیدن آن‌ها چگونه باشد و آیا این ادغام‌ها امکان‌ پذیر هست و آیا مواردی را که باهم خیلی متفاوت هستند و اختلاف سطح دارند می‌شود به هم نزدیک کرد و بحث ادغام آنتولوژی‌ها را انجام داد؟. در شناسایی منابع دانشی، برای هر منبعی روشی وجود دارد، فرض کنید برای بحث منابع غیر ساخت‌یافته که همان متون هستند می‌توان از هوش مصنوعی کمک گرفت و همچنین می‌توان کار دستی انجام داد به این شکل که خبرگانی جمع شوند و متن را تحلیل محتوا کنند و مفهوم‌سازی را ذخیره کنند و چند نفر مفاهیم را چک کنند و در نهایت به چهارچوبی برسند که مثلاً ما در این چند تا کتاب به این نتیجه رسیده‌ایم و این مفهوم‌سازی‌ها وجود دارد و یک نظر مشترکی وجود دارد. از سمت دیگر بحث دیتابیس‌ها را داریم که روش خاص خودشان را دارند که ساختارشان منبع دانشی بسیار خوبی برای واکشی این بحث آنتولوژی با مهندسی معکوس پایگاه‌داده‌ است که کاربردهای مختلفی در علوم اسلامی داشته و مثلاً ما می‌توانیم سنجش کنیم که یک نرم افزار تا چقدر آن حوزه موضوع را پوشش می‌دهد. پس از مفهوم‌سازی، ارزیابی را باید انجام دهیم و صحت‌سنجی کنیم و البته باید ابتدا بدانیم و بررسی کنیم که این ارزیابی را در چه سطحی می‌خواهیم انجام دهیم و آیا جامعیت را می‌خواهیم بدانیم یا دقت و کیفیت را، و لذا معیارها و استاندارد‌ها متفاوت است و با ابزارهای مختلفی نیز  می‌توان جمع‌آوری نظرات و ارزیابی و صحت سنجی را انجام داد.

برای مشاهده فایل کامل جلسه اینجا کلیک کنید.