چهارمین پیش نشست همایش ملی انقلاب اسلامی و الهیات کاربردی، باعنوان: «علمای جهان اسلام و کاربردی‌‌ سازی الهیات»؛ روز یکشنبه مورخ 1 مهرماه 1403 از ساعت 14 الی 16 عصر، با حضور حقیقی و برخطِّ جمعی از فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی در مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی (دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای مدّ‌ظله‌العالی) برگزار شد، و آقایان: حجه‌الاسلام و المسلمین دکتر محمدحسین ملک‌زاده (نویسنده کتاب نظام مدیریت دانش و طبقه‌بندی علوم با رویکرد اسلامی)، دکتر یعقوب توکلی (نویسنده کتب شخصیت شناسی تاریخ معاصر و جستارهایی در تاریخ نگاری معاصر ایران)، حجه‌الاسلام و المسلمین دکتر حبیب الله بابایی (نویسنده کتب درآمدی بر تفسیر تمدنی قرآن و کاوش‌های نظری در الهیات و تمدن)، دکتر ابوالفضل خوش‌منش (دبیر علمی نشست و نویسنده کتاب آیت‌اله طالقانی، مروری بر زندگی زمانه و روش او در تفسیر قرآن)، و حجه‌الاسلام و المسلمین دکتر نجف لکزایی (نویسنده کتب تاریخ فرهنگی سیاسی ایران معاصر و اندیشه سیاسی امام خمینی(ره))، به ایراد سخنرانی پرداختند.    

آقای حجه‌الاسلام و المسلمین دکتر محمدحسین ملک‌زاده، در سخنرانی خود با عنوان: «ساز و کار امتداد اجتماعی الهیات بر مبنای کلان نظریه تفقه جامع»، با استناد به آیه نفر و روایات دالّ بر لزوم تفقّه در دین، معنای اعم تفقّه در دین را مطلوب الهی دانست که شناخت همه جانبه و کامل دین و هرآنچه خداوند به عنوان دین نازل نموده است را شامل می‌شود یعنی آگاهی و معرفت نسبت به هر سه شاخه تعالیم و آموزه‌های اسلامی اعم از: عقاید، احکام و اخلاق؛ و یا به عبارتی: بینش‌ها، رفتارها و منش‌ها و گرایش‌ها؛ و بر اساس چنین دیدگاهی، کلان نظریه یا فرانظریه تفقّه جامع سامان پیدا کرده است و متعلَّقِ آن، 6 امرِ دین، انسان، زندگی، منبع و دلیل، روش، و خروجی می باشد؛ و مطلوبِ الهی تدیّن کلّ حیات است در همه سطوح فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی، تمدنّی. و می‌توان علوم تحت عنوان فقه دین را به دو دسته نظری و عملی تقسیم نمود که جنبه نظری یا همان فقه اکبر شامل هفت موردِ معرفت شناسی، هستی شناسی، خداشناسی، انسان شناسی، راهنما شناسی، فرجام شناسی و راه شناسی است که برآیندی از 6 مورد قبل است و 3 فلسفه مضاف دین اسلامی، تاریخ اسلامی و اخلاق اسلامی را در بر می‌گیرد. و جنبه عملی فقه دین شامل فقه اوسط: به معنای دانش کشف و استنباط و تبیین احکام و قوانین و متعلقات شرعی است، و فقه اصغر: اخلاقیات و منش‌هاست. وی با بیان اینکه اجزاء دین اقلّ و اکثر ارتباطی هستند، از جامع نگری برخی متفکران به تفقه در دین سخن گفت که توجه به همه ظرفیت‌های دین و سریانِ دین در همه عرصه های فردی و اجتماعی را نتیجه می‌دهد، و تفسیر المیزان و تسنیم و همچنین دیدگاه تفسیری سید قطب و مقام معظم رهبری درباره جهاد و قیام از جمله این دیدگاه هاست!.

آقای دکتر یعقوب توکلی، در سخنرانی خود با عنوان: «تاثیر فکر الهیاتی و سیره عملی علما بر رهایی‌بخشی الهیات کاربردی»، با اشاره به عقب‌ماندگی و احساس ترس و اضمحلال مسلمانان در برابر جهان غرب که سیطره و تسلط غرب را بر مسلمانان موجب شد، و جهادیه‌ها و مباحث الهیاتی و سلوک علمای اسلام هم در دوره‌ای طولانی نتوانست باعث نجات جامعه و مصونیت مسلمانان در برابر تهاجمات غرب شود، و اینکه عبدالسلام الفرج در کتاب الجهاد فریضه الغائبه، علمای اسلام را عموماً ترجیح دهنده امنیّت بر عدالت معرفی می‌کند، و تعبیرِ مرحوم نرافی در کتاب عوائدالایام که از سیطره تاریخی تفکر جبرگرایی و واجب‌الاتباع بودن اولی‌الامر حتی ظالم در جهان تسنن سخن می‌گوید و تحوّلی کلامی و الهیاتی را در لزوم بازگشت به امام عادل مطرح می‌کند؛ فتوای تاریخی میرزای شیرازی را که تبعیّت عموم و حتی غیر‌ متشرعین را در پی داشت منشاء تغییر و تحوّل مهمّی خواند که حاکی از ظرفیّت بزرگ علمای شیعه دارد. و در ادامه نیز خطابات علما در مواجهه با صهیونیسم و فتوای کلامی آیت‌اله کاشف‌الغطاء در تحریم و ارتداد فردی که با یهودیان صهیونیسم ارتباط و همکاری می‌نماید، و در جریان انقلاب اسلامی نیز بحث‌هایی که شهید مطهری و بهشتی و طالقانی در مسائلی چون انسان و سرنوشت دارند و تفسیر آیات تغییر، و مهمتر از همه بحث توحیدی امام خمینی(ره) که نفی طاغوت را نه تنها به لحاظ نظری و بلکه به لحاظ عملی هم مطرح نمود؛ و پیشگامان شهادت و نفی ظلم که علمای شیعه و سنّی برآمده از حوزه‌‌های علیمه هستند و مقاومت اسلامی و ایستادگی در برابر سیطره غرب و جنایات صهیونیسم را منبعث از همین نظام الهیاتی برآمده از ذهنیت عاشورایی و در واقع  انگاره توحیدی بر اساس عقلانیت علوی معرفی نمود.                

آقای حجه‌الاسلام و المسلمین دکتر حبیب الله بابایی، در سخنرانی خود با عنوان: «الهیات عملی در اندیشه تمدنی مسلمانان»، ابتدا به شرح تفاوت الهیات عملی و الهیات عملگرا پرداخت که هر دو معطوف به عمل و مسائل اجتماعی است، امّا الهیات عملگرا وابسته به مبانی مارکسیستی یا پراگماتیستی تحویل نظر بر عمل است و قلمرو گسترده دین در زندگی و ظرفیت‌های متون دینی برای مواجهه با مسائل عملی و اجتماعی را مطرح می‌کند. و الهیات عملی معطوف به حلّ مسئله است و متضمنِ 4 وظیفه: توصیف تجربی و حسی، تفسیری، هنجاری و عملی است که الهی دان پس از جمع آوری داده‌ها و شناسایی یک پدیده، تلاش می‌کند که علم‌های دیگری که به آن موضوع پرداختند را بخواند و بفهمد، و سپس منابع الهیاتی خود را بازبینی می‌کند که آیا چیز افزونی و افزوده‌ای بیش از سایر علوم دارد که تفسیر کند آن پدیده اجتماعی را. و در وظیفه عملی، پیشنهادها و توصیه‌ها و سفارشات الهیاتی را در کنار سایر توصیه‌ها مطرح می‌کند. ایشان، با اشاره به اینکه الهیات تمدنی در پی آن است که پدیده‌ های تمدنی را در سطح کلان تفسیر و توصیف کند و باز تفسیرها و باز تعریف‌های الهیاتی و احیاناً مداخله‌های الهیاتی در حلّ مسائل بین تمدنی کند، و دوره معاصر و بعد از انقلاب سرشار از این ادبیات الهیاتی است که دو رویکرد سلبی و تأسیسی و ایجابی دارد؛ از رویکرد متمایز مقام معظم رهبری در غرب‌شناسی انتقادی از یک نقطه عزیمت اسلامی و بر اساس تجربیات خود در مواجهه با غرب و همچنین خوانده‌های خود برای فهمیدن غرب و سپس مراجعه به پایگاه الهیاتی خود و استنطاق قرآن سخن گفت که در تفکر سایر غرب شناسان مشاهده نمی‌شود. و در مقام تأسیسی و ایجابی نیز رویکرد الهیاتی، ادبیات و راهکارهای متفاوتی را ارائه می‌دهد.

آقای دکتر ابوالفضل خوش منش، در ابتدای سخنان خود و در توضیح و امتداد سخنان آقای دکتر بابایی (سخنران قبل)، با بیان اینکه بیش از 50 نوع الهیات وجود دارد که حتی الهیات سکولار و الهیات افراد بی دین نیز از آن جمله‌اند، از لزوم بازتعریف و تعریف دقیق الهیات بر اساس تفاوت‌های ماهوی آن سخن گفت. ایشان در ادامه به سخنرانی خود با عنوان: «تفسیر پرتوی از قرآن، خوانشی در بن مایه‌های اجتماعی و جهانی آن» پرداخت و با اشاره به اینکه در دو صده اخیر، چاره اندیشی‌های مختلفی در جهان اسلام در بازگشت به قرآن و بازگشت به امام عادل داشته‌ایم، آیت‌اله طالقانی را متولی یک امتداد خوب برای آن تحرکات و چاره‌اندیشی‌ها در بازگشت به قرآن دانست که رهبر معظم انقلاب وی را اهل فکر نو بر محور دین و با تمرکز بیشتر بر روی قرآن و نهج البلاغه معرفی می‌کند که اهل عمل بود و در میدان بود و احساس درد می‌کرد و اهل صداقت بود. و البته آیت‌اله طالقانی نیز متقابلاً تعابیر مغتنمی در وصف رهبر معظم انقلاب دارد چون روشن بینی و گنجایش و ظرفیت بالای فکری ایشان. وی با بیان اینکه تفسیر اجتماعی، انسان را مسؤل می‌شناسد و مسؤل می‌یابد و مسؤل می‌کند که با استنطاق از قرآن در برابر مسائل فرد و جامعه، مسائل فرهنگ و اقتصاد و سیاست نطق کند حرف بزند؛ از تلاش و تفسیرهای اجتماعی افرادی چون: علامه طباطبایی، مرحوم امام(ره)، و مقام معظم رهبری سخن گفت که مترجم آثار سید قطب بودند که خواندن چند صفحه آن حس قیام و تحرک به تو می‌دهد. و در ادامه به ذکر ویژگی‌ها و تلاش‌ها و دغدغه‌های کم‌نظیر آیت اله طالقانی، و بیان نظرات افرادی چون شهید مطهری و علامه جعفری در وصف ایشان پرداخت و از دیدگاه و نگاه ویژه وی در تفسیر و شناخت قومِ بنی اسرائیل گفت.

آقای حجه‌الاسلام و المسلمین دکتر نجف لکزایی، در سخنرانی خود با عنوان: «الهیات حکمرانی در اندیشه حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای مدّ‌ظله‌العالی»، با ابتدا به اینکه از مطالعه آثار مقام معظم رهبری در می‌یابیم که الهیات اسلامی در ذات خود امتداد به حوزه عمل و کاربرد دارد و ذاتاً یک الهیات متعهدانه است که تعهداتی را از پیروانش مطالبه می‌کند؛ ویژگی اول ایمان را آگاهی و ویژگی دوم آن را تعهد معرفی نمود یعنی پس از ایمان به خدا و ملائکه و غیب و قیامت و قرآن‌کریم و آیات الهی و انبیاء الهی، این پرسش مطرح می‌شود که تعهدات من در برابر خدا چیست؟. و از همین منظر به نظام عمل و کاربرد می‌رسیم و مهمترین تعهدی که ما در قبال خداوند متعال داریم عبودیت و بندگی خدا و اطاعت از کسانی است که خداوند اطاعت از آنها را واجب کرده است در همه عرصه‌ها، چه به لحاظ زمانی و چه به لحاظ مکانی و ابعاد و بخش‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و مدیریتی و حکمرانی و ... . و اطاعت ملازم معرفت پیدا کردن است به خدا و رسول و اولی‌الامر و دستورات آنها. و از معرفت می‌رسیم به انس با قرآن و اطاعت از دستورات آن و انس و آشنایی با سیره اهل‌بیت و رسول‌اکرم و اینکه طبق آن عمل کنیم. در حکمرانی نیز که با حلّ مسائل ساده و پیچیده مردم مواجه هستیم نیاز به ساختار هماهنگی‌ اجتماعی داریم که مقام معظم رهبری مسئله شبکه ولایت را مطرح می‌کنند که سه مؤلفه کلیدی دارد: ارتباط مؤمنین با ولیّ به شکل طولی، ولایت عرضی و پیوند مؤمنین با یکدیگر، و برائت: یعنی دشمن شناسی مؤمنین در ذیل ولایت توحیدی و مرزبندی با دشمن. و گذرِ حکمرانی اسلامی را از مصیر امّت سازی می‌دانند که از جمله کارهای مهم رهبر الهی است و مشکلات پیچیده جهان اسلام را حلّ و فصل می‌کند.                  

آقای دکتر ابوالفضل خوش منش (دبیر جلسه)، در پایان با اشاره به تکمیل مباحث در ساعت مقرر برای اتمام این جلسه؛ از نظم و توجه هریک از سخنرانان به جمع‌بندی مطالب در زمان خود تشکر نمود و این نظم را مصداقی از الهیات کاربردی دانست. و در خاتمه با ذکر آیاتی از قرآن‌کریم، که اسوه بودن پیامبر‌اکرم(ص) و ابراهیم نبی(ع) و مؤمنان همراه او را برای ما مسلمانان متذکر می‌شود، اسوه بودن پیامبر(ص) را در شکلی محدود‌تر در بحث برائت از مشرکان معرفی نمود.